Antibioticaresiduen in voedsel en diervoeders: wetgeving, praktijkvoorbeelden en laboratoriumcontrole

Antibiotica worden binnen de voedselproductie voornamelijk geassocieerd met de diervoedersector, waar ze historisch zijn ingezet ter behandeling én preventie van infecties bij landbouwhuisdieren. Door toenemende zorgen over antimicrobiële resistentie (AMR) is het gebruik in de Europese Unie inmiddels sterk gereguleerd. Dit artikel biedt een overzicht van de actuele wetgeving, risico's voor voedselveiligheid en de laboratoriumstrategieën voor detectie en controle.

Wettelijk kader: Verplichte borging na 2019/6 en 2019/4

De Europese Unie stelt strikte eisen aan het gebruik van antibiotica in de veehouderij. Sinds de inwerkingtreding van:

• Verordening (EU) 2019/6: is preventief groepsgewijs gebruik van antibiotica verboden;
• Verordening (EU) 2019/4: mogen gemedicineerde voeders alleen op veterinair recept geproduceerd en verstrekt worden.

Aanvullend gelden de Verordeningen (EG) 178/2002, 183/2005 en 767/2009 voor traceerbaarheid, hygiëne en etikettering.

Voor producten van dierlijke oorsprong regelt Verordening (EU) 37/2010 de Maximum Residue Limits (MRL's) van farmaceutisch actieve stoffen. Voorbeelden:

Stof - Matrix - MRL

• Tetracycline - Melk - 100 µg/kg
• Enrofloxacine - Vlees (rund) - 100 µg/kg
• Sulfamethazine - Eieren - Niet toegestaan (0 µg/kg)

Praktijk: Detectie en overschrijding in Nederland

Volgens de NVWA-monitoringsrapporten 2023 werden in 2,6% van de geanalyseerde monsters (n=2800) van dierlijke producten residuen van antibiotica aangetroffen. Overtredingen kwamen vooral voor in geïmporteerde honing (chloramphenicol) en eiproducten uit buiten-EU-bronnen.

Voorbeeld:
In 2022 werd in een partij kipfilet uit Brazilië een overschrijding van sulfadiazine vastgesteld (187 µg/kg bij MRL 100 µg/kg). De partij werd geblokkeerd en uit de markt gehaald.

Laboratoriumanalyse: Van screening tot bevestiging

Laboratoria controleren voedingsmiddelen en diervoeders op de aanwezigheid van antibioticaresiduen met behulp van gestandaardiseerde analysemethoden:

• Screeningsmethoden: microbiële inhibitie-tests (bijvoorbeeld four-plate test) of ELISA voor snelle detectie.
• Confirmatie en kwantificering: LC-MS/MS is de gouden standaard voor bevestiging van specifieke antibiotica en bepaling van gehaltes t.o.v. de MRL.

Risico's voor voedselveiligheid

Voedselproducten kunnen residuen van antibiotica bevatten als gevolg van onjuiste wachttijden na toediening of kruiscontaminatie in de keten. Relevante risico's:

• Directe gezondheidseffecten bij overgevoelige consumenten (bijv. allergieën).
• Antimicrobiële resistentie bij overdracht van resistente bacteriën of resistentiegenen naar de mens.
• Verstoring van de darmflora bij langdurige blootstelling aan lage doseringen.

Strikte naleving van wachttijden en residulimieten is essentieel om deze risico's te minimaliseren.

Diervoedersector: van risico naar controle

Binnen de veevoederketen zijn antimicrobiële stoffen verboden, tenzij het voer wordt geregistreerd als medicinale voeding. Toezicht en borging zijn verplicht via:

• GMP+ FSA-certificering: risicogebaseerde monitoring op verboden stoffen
• SecureFeed: verplicht voor veel retail- en producentketens; toets op o.a. carry-over in productielijnen
• Mestonderzoek: kan sporen van antibiotica aantonen die indirect duiden op gebruik in rantsoenen

Voorbeeld: In 2021 vond een producent in retourstroom van vleeskuikenvoer sporen van tylosine. Analyse toonde contaminatie door onvoldoende lijnreiniging bij wissel tussen medicinale batch en reguliere productie. Sindsdien geldt verplichte spoelreiniging bij batchwissels.

Risicobeoordeling en vervolg

Als residuen boven MRL worden aangetroffen:

• RIVM of NVWA voert risicobeoordeling uit op basis van ADI (Aanvaardbare Dagelijkse Inname)
• Producten worden geblokkeerd
• Heranalyse verplicht via contra-expertise

Conclusie

Antibioticaresiduen zijn juridisch begrensd, analytisch controleerbaar en ketentechnisch beheersbaar - mits laboratoriumcontrole, hygiëne en receptgebruik strikt worden nageleefd. Systematische monitoring via GMP+, NVWA en laboratoria is essentieel om zowel humane gezondheid als exportwaardigheid van de voedselketen te beschermen.